بازار تهران در گذر زمان

به گزارش مریم احمدوند://اهمیت ‏تهران‏ به‏ عنوان‏ پایتخت‏ ایران‏ و‏ موقعیت‏ استراتژیک‏ آن‏ موجب ‏گردیده‏ که‏ به‏موازات‏ رشد‏ و ‏گسترش‏ صنایع‏ و ‏دیگر ‏فعالیت ‏های ‏اقتصادی‏ـ‏اجتماعی،‏ فعالیت‏  های‏ مربوط ‏به ‏بخش‏ خدمات ‏به‏ طور‏کلی‏ و ‏بالاخص‏ فعالیت‏های ‏تجاری‏ و‏ بازرگانی‏ به‏ سرعت‏ گسترش‏ یافته‏ و‏ بازار‏این ‏شهر‏ را‏ به‏ بزرگترین‏ و ‏فعال ‏ترین ‏بازار ‏ایران‏ مبدل‏ ساخته‏است. اصولاً‏ بازار ‏ هم‏ از ‏ نظر ‏ اقتصادی‏ -‏ اجتماعی‏ و ‏ هم‏ از ‏ نظر ‏ فرهنگی‏ با‏ توجه‏ به‏ معماری‏ خاص‏ آن‏یکی‏از‏جاذبه‏های‏ اصلی‏شهرهای‏ مختلف‏ ایران‏است‏ و‏ در‏ کنار‏ آثار ‏دیدنی‏ هر شهر ،‏بازار ‏نیز ‏جایگاه‏ خاصی‏ دارد. اکثر‏ سیاحان‏ و ‏ ایرانگردانی‏ که‏ از ‏ بازار ‏ تهران‏ دیدارکرده‏ اند،‏ هر ‏ یک‏ گوشه‏ های‏  مختلف‏ آن‏ را ‏توصیف ‏کرده ‏و‏ جذابیت ‏و‏زیبایی ‏آن‏ را‏ ستوده‏اند. چنانچه‏ «ارنست‏ اورسل»‏ سیاح‏ فرانسوی‏ در ‏ سفرنامه‏ اش‏ در ‏ سال‏ ۱۲۶۱‏ ه.ش‏ بازار‏تهران ‏ر ا‏چنین‏ توصیف ‏کرده‏است:‏«بازار‏تهران‏ خود ‏به‏ منزله ‏یک‏ شهر‏ است‏ که‏ در‏ روز‏ حدود‏ بیست‏ تا‏ بیست‏ و‏ پنج‏ هزار‏ نفر‏ جمعیت‏ را‏ در‏ خود‏ جای‏ می‏ دهد‏ و ‏کوچه‏ها،‏ راهروها،‏چهارراه‏ها‏و ‏مهمانخانه‏ها‏و ‏مساجد‏ مرتبی‏ دارد .‏راهروهای وسیع‏ پیچ‏ در‏ پیچ‏ سرپوشیده‏ اش‏ زیر‏ گنبدهای‏ روزنه‏ داری‏ قرار‏ گرفته ‏و‏این‏ روزنه‏ها‏ طوری‏ تعبیه‏ شده‏ است‏ که‏ نور ‏و ‏هوا ‏به‏ داخل‏ بازار ‏نفوذ‏ می‏کند.‏لذا‏ بازاری‏ ها‏ و ‏آنهایی‏ که‏ آنجا‏ کار‏ می‏کنند ‏یا‏ آمد‏ و‏ رفت‏ دارند،‏از‏ گرمای‏ طاقت ‏فرسای‏ هوا‏ و‏ آفتاب‏ سوزان‏ تهران،به‏هیچ‏ وجه‏ احساس‏ ناراحتی‏ نمی‏کنند.‏ بازار‏ علاوه‏ بر‏ اینکه‏ بزرگترین ‏محل‏ کسب‏ و ‏ تجارت‏ ایرانیان‏ است،‏ گردشگاهی‏ مناسب‏ برای‏ افراد‏ و ‏ وعده‏ گاه‏ و ‏ جای‏ ملاقات‏ انواع ‏و‏اقسام‏ مردمی‏ است‏ که‏ در‏ آنجا‏ یکدیگر‏ را‏ می‏بینند‏ تا‏ کارها‏ را‏ ارزیابی‏ کنند‏ و ‏از ‏اخبار ‏روز ‏اطلاعاتی ‏به‏ دست‏ آورند. ” البته‏ به‏ نظر ‏می‏رسد‏ منظور ‏اورسل،‏ محله‏ بازار ‏تهران‏ در ‏آن‏ زمان‏ می‏باشد‏ که‏ بازار‏ تهران‏ در ‏مرکز ‏آن‏ قرار ‏داشت. لرد ‏کرزن ‏نیز‏ در‏۱۲۶۸ ‏ه.ش ‏بازار ‏تهران ‏را‏ چنین‏ توصیف‏ کرده‏ است:“بازار ‏تهران‏ از ‏بسیاری‏ از ‏ بازارهای‏  مشرق‏ زمین ‏ قشنگ‏ تر ‏و ‏از ‏بازارهای‏ شیراز ،‏اصفهان ‏و ‏تبریز ‏خیلی‏ عالی‏ تر ‏است.” هر ‏یک‏ از ‏شهرهای‏ ایران‏ دارای‏ بازار ‏خاص‏ خود‏ می‏باشد.‏ درون‏ بازارهای‏ شهرهای‏ ایران‏ترکیب ‏کم‏و‏ بیش‏ پیچیده‏ای‏ از‏ ساختمان‏ هایی‏ با‏ کارکردهای‏ متنوع‏ به‏ چشم‏  می‏خورد ‏که‏ شناخت‏آن‏ها‏در ‏شناخت‏بازار ‏و ‏حتی‏شهر ‏از ‏اهمیت‏ خاصی‏ برخوردار‏ است. ‏بازارهای‏ تهران‏ که‏ در‏ زمان‏ فتحعلیشاه‏ قاجار‏ شکل‏ گرفت،‏ امروزه‏ مجموعه‏ای‏ است‏ از‏ دالان‏ها ‏و‏ کوچه‏های‏ تو در تو ‏با‏ مغازه ‏هایی‏ که‏ گویی ‏تمامی‏ ندارند.‏ گرچه ‏از‏ چند ‏دهه‏ قبل‏ مراکز‏تجاری ‏تازه‏ای‏ در‏جاهای‏ دیگر‏ تهران‏ شکل‏ گرفته‏ است‏ ولی‏ بازار‏ تهران‏ علی‏ رغم‏ قدمت‏ قابل‏ توجه‏ خود،‏ همچنان‏ از ‏ مرا کز‏ اصلی‏ داد‏ و ‏ ستد‏ تجاری‏ تهران‏ و ‏حتی‏ ایران‏ به‏ شمار ‏می‏آید.‏معماری‏ اصلی‏ بازار ‏تهران‏ مانند‏اغلب‏ بازارهای‏ سنتی‏ ایران‏ به‏ ویژه‏ به‏ علت‏ وجود‏ آب‏ و ‏ هوای‏ نسبتا‏ گرم‏ و ‏ خشک‏ تهران،‏ عمدتا‏ به صورت‏ پوشش‏های‏ گنبدی‏ شکل‏ است‏ و‏ در‏ مصالح‏ آن‏ بیشتر‏ از‏ آجر‏استفاده‏ شده‏ است.در ‏مقابل‏ ورودی‏ اصلی‏ بازار ‏ تهران،‏ فضای‏ بزرگی‏ وجود‏ دارد‏ که‏ «سبزه‏ میدان»‏ نامیده‏ می‏شود‏ و‏ اطراف‏ آن‏ مغازه‏ هایی‏ وجود‏ دارد.‏ این‏ میدان‏ در‏ قدیم‏ محل ‏توزیع‏ انواع‏ مختلف‏ کالاها ‏بود.در ‏بدو ‏ورود ‏به ‏بازار ‏تهران،‏ مسجدامام ‏خمینی‏ قرار ‏دارد.‏ مسجد‏امام ‏خمینی‏ از‏ مسجدهای‏ بزرگ ‏و ‏معروف‏ تهران‏است ‏و ‏از ‏بناهای‏ دوران‏فتحعلی ‏شاه‏ قاجار ‏به‏ شمار‏ می‏رود.‏ بنای‏ مسجد ‏در ‏سال ‏۱۲۴۰‏ هجری‏قمری‏  پایان‏ یافت.‏ نام‏ فتحعلیشاه  ‏در ‏بالای‏ ایوان‏ بزرگ ‏مسجد ‏در ‏سمت ‏قبله، ‏به‏ خط‏ نستعلیق‏ نوشته ‏شده‏ است‏ .طرح‏ ساختمان ‏گنبد ‏اصلی ‏مسجد ‏بر‏اثر‏تعمیرات ‏به‏ صورت ‏صاف ‏در‏آمده‏ است.‏ این‏مسجد‏از‏لحاظ ‏وسعت‏ صحن،‏ شبستان ‏های ‏زیبا،‏گنبد‏ عظیم‏ کاشیکاری‏ شده‏ و ‏ تاق‏ ها‏ و ‏ سر ‏ درآن،‏ باشکوه،‏ جذاب‏ و ‏ جالب‏ است‏ و ‏ نمونه‏ های‏ کاشیکاری‏ بدیع‏ دوره ‏قاجار ‏در ‏آن‏دیده‏ می‏شود. گفتنی ‏است‏ مسجد ‏امام‏ خمینی ‏به‏ واسطه‏ وسعت‏ زیاد ‏آن،‏علاوه ‏بر ‏آنکه ‏محلی‏ برای‏ برگزاری‏ مراسم‏ مذهبی‏ و ‏ نماز ‏ جماعت‏ بازاریان‏ است،‏ مانند‏ حلقه‏ واسطه‏ ای‏ است‏ که‏ بخش‏ های ‏مختلف‏ بازار ‏را ‏به‏ یکدیگر‏ متصل‏ می‏کند ‏و‏بسیاری‏ از ‏افراد ‏با‏ عبور ‏از ‏درون‏ مسجد ‏به‏ آسانی‏ به‏ طرف ‏دیگر ‏بازار‏ دسترسی ‏پیدا‏ می‏کنند.بازار‏ تهران‏ از‏ دیرباز‏ دارای ‏چندین‏ خیابان ‏و‏گذرگاه ‏اصلی ‏ بوده ‏است‏ که‏ به‏ آن‏ «راسته»‏ می‏گویند. ‏کوچه‏ های‏ فرعی‏ بسیاری‏ نیز‏در‏بازار ‏وجود ‏دارد‏ که ‏«دالان»‏ نامیده‏ می‏شود.‏این‏مسیرها ‏معمولاً‏ براساس ‏تفکیک‏ مشاغل‏ و‏ کالاها ‏به‏ وجود ‏آمده ‏است‏ و‏ در‏ هرکدام ‏نوعی‏ کالای‏ مخصوص‏ به‏ معرض‏ فروش‏ گذاشته ‏می‏شود ‏و‏ معمولا ‏نام‏ آن‏ بازار ‏منصوب ‏به‏کالای‏ عرضه‏ شده‏ در‏آن‏ است.‏امروزه ‏جای‏ بسیاری ‏از‏ بازارهای‏  معروف‏ و ‏قدیمی‏ تهران‏ نظیر ‏بازار ‏آهنگرها ،کلاه ‏فروش‏ها ،‏توتون‏ فروش‏ها‏را‏ مغازه‏ هایی‏ با‏ کالاهای ‏لوکس‏ پر ‏کرده‏ است. با‏اینحال ‏بازار ‏زرگرها ‏و ‏جواهر ‏فروش‏ها،‏بازار ‏بزازها‏(پارچه‏فروش‏ها)،بازار ‏فرش‏ فروش‏ها،‏بازار ‏بلور ‏فروش‏ها‏و ‏لوازم ‏خانگی ‏همچنان‏ از ‏مهمترین ‏و ‏معروفترین ‏بازار‏ های ‏تهران ‏به‏ شمار ‏می‏روند.‏ در ‏ بازار ‏تهران‏ بازارچه‏ های‏ متعددی‏ نیز ‏ در‏ گذشته‏ وجود‏ داشته‏ که‏ برخی‏ هنوز‏ باقی ‏مانده‏ است.‏ در ‏بازارچه ‏ها‏ علاوه ‏بر ‏انجام‏ امور اقتصادی ‏و ‏تجاری،‏فعالیت ‏های‏ دیگری‏ نیز ‏ انجام‏ می‏ شود‏ که‏ بر اهمیت‏ نقش‏ آنان‏ در ‏ بازار ‏ می‏ افزاید.‏ از ‏ جمله‏ این‏ بازارچه‏ها،‏ بازارچه ‏بین‏ الحرمین ‏است .‏این ‏بازارچه ‏چون ‏ما‏ بین ‏مسجد‏ امام‏خمینی‏ و ‏مسجد جامع‏(جمعه) ‏واقع‏شده‏ است، بین‏الحرمین‏ نامیده‏ می‏شود.‏مدتی‏ نیز ‏این‏ بازار ‏ معروف‏ به‏ دارالعلم‏ بود.‏ زیرا‏ قسمت‏ عمده‏ کتابفروشی‏ های‏ قدیم‏ تهران‏ دراین‏ بازارچه‏ قرار‏داشت.‏ امروزه ‏این‏ بازار‏عرضه‏ کننده ‏نوشت ‏افزار‏ و‏کاغذ ‏و‏لوازم ‏التحریر‏ است.‏ محل‏ برخورد‏ دو ‏ خیابان‏ اصلی‏ بازار ‏ را‏ «چهارسو ‏ یا‏ چهارسوق»می‏ گویند.‏ در‏گذشته‏ چهار سوق‏از‏ نظراجتماعی‏و‏ حتی‏ سیاسی‏ ارزش‏ مکانی‏ ویژه‏ای ‏داشت.‏از‏ اینرو ‏ معمار ی‏  چهارسوق‏ ها‏ از ‏ سایر ‏قسمت‏ ها‏ متمایز ‏ است‏ و ‏ سقف‏ همگی‏ آنها‏ گنبدی‏شکل‏است.‏در ‏تقاطع‏ بازارچه‏ها،‏ چهارسوق ‏های ‏سر پوشیده ‏ای‏ وجود‏ دارد‏ که ‏دیوار‏ گنبد‏ آنها‏با‏ کاشی‏ های‏ زیبا ‏به‏طرز‏ چشمگیر‏و‏ جالبی‏ تزیین‏ شده‏ است. تیمچه‏ نیز ‏ از ‏ مراکز ‏ مهم‏ فعالیت‏ های‏ تجاری‏ در ‏ بازار ‏است‏ تیمچه‏ شامل‏ اتاق‏ هایی‏ در‏اطراف‏ یک‏ حیاط‏ سرپوشیده‏ است‏و‏ یک‏ حوض‏ با‏نورگیری‏ در‏بالای‏ آن درون‏ این‏ حیاط‏ قرار دارد. در‏هر‏تیمچه‏ نیز‏ تعدادی‏ حجره‏(‏مغازه‏) ‏در‏دو‏ یا ‏سه‏ طبقه‏ قراردارد ‏که‏ غالبا‏ هر‏ حجره‏ متعلق‏ به‏ یک‏ تاجر ‏ است.‏ مناسب‏ است‏ بدانید‏ تیمچه‏ «حاجب‏ الدوله»‏ با‏ سقف‏ سر پوشیده‏ آن‏ نیز‏ یکی‏ از‏ زیباترین‏ بخش‏های ‏بازار ‏تهران‏ است.‏در این‏ تیمچه‏ انواع‏ ظروف‏ چینی،‏ کریستال،‏ بلور‏و‏ لوازم‏ خانگی‏ جهت‏ فروش ‏در ‏ویترین‏های ‏مغازه‏ ها‏چیده ‏شده‏ است.‏ تیمچه‏ حاجب‏الدوله ‏با‏۲۰‏در ‏ورودی‏ شامل‏ پاساژ ‏بلور ،‏دالان‏ های‏ متعدد‏ و ‏حوضی‏ بزرگ‏ است.‏از ‏آنجائیکه‏ بسیاری از ‏خانواده‏ های‏ ایرانی‏ جهیزیه‏ ازدواج‏  دختران‏ خود‏ را‏ دراین‏ مکان‏ تهیه‏ می‏ کنند،‏ شلوغی‏ تیمچه‏ با‏ شور ‏و ‏هیجان‏ خاصی‏ همراه‏ است. سرا‏ نیز ‏از‏ تعدادی‏ حجره‏ تشکیل‏ شده‏ است.‏ معمولا‏ سراها‏ دارای‏ انبار ‏برای‏ نگهداری ‏کالاها ‏هستند .‏یکی‏ از‏مهمترین‏ سراهای‏ بازار ‏تهران،‏ سرای‏ میرزا ‏تقی‏ خان‏ امیر ‏اتابک‏ است‏ که ‏موسوم‏ به‏«اتابکیه» ‏می‏باشد.بازار ‏تهران‏ در‏ گذشته ‏دارای ‏کاروانسراهای ‏متعددی‏ نیز ‏بود.‏«اورسل»‏جهانگرد‏ فرانسوی ‏در ‏بخش‏ دیگری ‏از ‏سفرنامه‏اش‏ ضمن‏ توصیف ‏فضاهای ‏درونی ‏کاروانسراها‏ اشاره‏ نموده ‏است:“اغلب‏ کاروانسراها‏ وقف‏ هستند.‏ پذیرایی‏ در ‏آنها‏ مجانی‏ است.‏ محافظین‏ کاروانسراها‏ معمولاً‏ آدم‏ های‏ خوبی‏ هستند‏ و ‏این‏ محافظین‏ یا‏ چاروادارها‏ به‏ عنوان‏ شریف‏ترین‏ و‏ درستکارترین ‏افراد ‏ایرانی‏ همه‏ جا‏ شهرت‏ دارند.”مجموعه‏ حجره‏ها، ‏تیمچه‏ها،‏ سراها ‏و‏ کاروانسراها‏ بافت‏ خاصی‏ را‏ در ‏بازار ‏تهران‏ به‏ وجود ‏آورده‏ است.‏علاوه ‏بر ‏آن‏ در‏ جوار ‏این‏ مجموعه ،‏اماکن ‏عمومی‏ مانند ‏حمام،‏ مدرسه،‏ مسجد،‏ امامزاده،‏ سقاخانه،‏ قهوه‏ خانه،‏ غذاخوری‏ و ‏ غیره‏ نیز ‏ وجود‏ دارد‏ که‏ روی‏ هم ‏رفته ‏بافت‏ کامل‏ واحدی‏ را‏ به‏ وجود‏ می‏آورد. ‏این‏ مجموعه‏ از نظر‏ارتباطات‏ بخش‏ های‏ مختلف‏ زندگی‏ و ‏ فعالیت‏ های‏ اقتصادی‏ -‏ اجتماعی‏ و ‏ سیاسی‏ و‏ مذهبی،‏در ‏گذشته ‏جوابگوی ‏نیازمندی ‏های‏ مردم‏ بوده ‏است. اگر چه ‏هنوز ‏بسیاری‏ از‏ این‏ فضاها ‏به‏ ویژه ‏سرا،‏حجره،‏تیمچه ‏و‏ میدان‏ با‏ ارزش‏ های‏ مکانی‏ و‏ کارکردهای ‏ویژه‏ اقتصادی‏ آنها ‏باقی ‏مانده‏است.‏ولی‏باید‏ پذیرفت‏ که‏ وضعیت‏ گذشته ‏این ‏مکان ‏ها‏ در ‏بازار ‏منطبق ‏با ‏شرایط‏ اقتصادی-اجتماعی ‏آن‏ زمان‏ بوده‏ است.‏ بدیهی‏ است‏ کارکرد‏ این‏ مکان‏ ها‏ در ‏ حال‏ حاضر ‏ دچار ‏ دگرگونی‏ هایی‏ شده‏ است.‏لذا امروزه ‏بازار‏با‏حفظ ‏بخش‏ هایی‏ از‏ گذشته،‏تغییرات‏ زیادی‏ کرده‏ است.‏ بخش‏ عمده‏ای‏ از ‏مبادلات‏ تجاری‏ به‏ فروشگاه‏ های ‏خارج‏ از ‏بازار ‏انتقال‏ پیدا‏ کرده‏ و ‏ درخیابان‏ های‏ اصلی‏ شهر ،‏ بازارچه‏ ها،‏ پاساژها‏ و ‏ فروشگاه‏ های‏ زنجیره‏ ای‏ متعدد‏ جوابگوی ‏ بسیاری‏ از ‏نیازهای‏ مردم‏ است. آن‏ چه در ‏پی ‏خواهد‏ آمد ‏معرفی ‏خیابان‏ هایی ‏است‏ که ‏در‏نوع‏ خود‏ تاثیر ‏بسزایی‏ در ‏اقتصاد ‏داشته ‏و ‏می‏توان‏ تاثیر ‏آن‏ را‏ به‏ عنوان‏ پایتخت‏ در ‏استانها‏ و ‏شهرهای‏ دور‏ نزدیک‏ لمس‏کرد. ‏خیابان‏هایی‏ که‏ می‏توان ‏گفت‏ اقتصاد‏ کشور‏ را ‏کنترل ‏و‏ هدایت‏ می‏کنند